Het huwelijksdiner van Willem van Oranje en Charlotte te Brielle

door Jenneke Groeneveld





  'Jammer', zo schrijft Johan Been in zijn boek Brielse Taferelen, 'dat de oudste huwelijksboeken van Den Briel niet verder meer teruggaan dan tot 1591. Waren de vroegere nog aanwezig, dan zou men daarin zowaar de namen vinden van Willem, Prince van Orangien en van Charlotte van Bourbon, want die zijn op zondag 12 Juni 1575 binnen Den Briel getrouwd.' [1]

Waarom de Prins voor de huwelijksvoltrekking Brielle had gekozen, is niet bekend. Was het misschien uit sentiment? Van dit stadje is immers bekend dat hier voor het eerst de prinsenvlag op de kerktoren wapperde, daarmee tonend voor de zijde van de prins te kiezen. De Brielse oud-archivaris Jacques Klok (1924-2013) veronderstelt in zijn artikel Een vorstenhuwelijk in oorlogstijd dat die keuze uit praktische overwegingen voortkwam.[2] De Prins wist namelijk uit eigen ervaring dat Den Briel sinds de 'inneming in 1572' in een behoorlijke staat van verdediging verkeerde. Daarom zou in dit omwalde en omsingelde stadje met verdedigingswerken en stadspoorten het huwelijk betrekkelijk veilig gesloten kunnen worden.

Tussen droom en daad


  Maar voor het tot een huwelijk kon komen, stonden er ook voor de Prins van Oranje 'wetten in de weg en praktische bezwaren'.[3] Voor de prins zou dit zijn derde huwelijk worden en helaas was de weg naar een geldig huwelijk, in juridische zin, nog niet vrij. Het probleem was dat de echtgenote uit zijn tweede huwelijk, Anna van Saksen, nog in leven was. Het echtpaar leefde vanwege Anna's bewezen ontrouw al geruime tijd gescheiden van tafel en bed, maar tot een wettige uitspraak over ontbinding van het huwelijk was het nog niet gekomen. Nu wilde de 42-jarige Willem van Oranje uit respect voor zijn toekomstige derde vrouw, de 29-jarige ex-abdis Charlotte de Bourbon waarmee hij kennis gemaakt had aan het hof van de keurvorst te Heidelberg, een huwelijk sluiten waarvan de wettigheid niet omstreden zou zijn.
 De zaakgelastigde van Willem, zijn broer Jan van Nassau, raadde hem aan niet overhaast te handelen. Dit uit vrees voor de twijfelachtige wettige kracht van het nieuwe huwelijk. De verwanten van Anna, de vorsten van Hessen en Saksen, vreesden namelijk dat door een officiële echtscheiding het familieschandaal openbaar zou worden. Willem echter, had met het sluiten van zijn derde huwelijk grote haast en was door niets of niemand meer te stuiten. Toch werden de huwelijksplannen van de prins een punt van gedegen onderzoek.



Toestemming volgens goddelijke en burgerlijke wetten


  Johan Been zegt over het onderzoek: 'Vijf Gereformeerde geestelijken waren er nodig om te verklaren, dat de Prins, die van zijn tweede vrouw gescheiden leefde, en de nieuwe bruid, die een Frans klooster ontvlucht was, met een gerust hart dit huwelijk konden sluiten.' [4]
  Jacques Klok licht nader toe: '(.) teneinde vast te stellen dat het huwelijk, dat thans zou worden gesloten, geldig zou zijn (.) waren de nodige predikanten geraadpleegd. Nadat gebleken was dat de verschillende commentaren een duidelijke taal spraken, werd aan de vooravond van het huwelijk, bepaald op 12 juni 's middags om 4 uur, een stuk opgesteld waardoor als het ware de laatste hindernissen uit de weg werden geruimd. (.) Door de vijf predikanten wordt namelijk verklaard, dat uit verschillende getuigenverklaringen van personen uit de naaste omgeving van de prins de echtbreuk van Anna van Saksen gebleken is. (.) Verder verklaren de predikanten dat op de afkondiging in de gemeente van de laatste drie zondagen, geen bezwaren zijn binnengekomen, waaruit mag worden afgeleid, dat aan 'deze echtbreuk niet wordt getwijfeld en de prins derhalve zowel volgens de goddelijke als burgerlijke wetten een nieuw huwelijk zal mogen sluiten.'[5]


De ontvangst van Charlotte de Bourbon in Brielle



  Om veiligheidsredenen ( er dreigde oorlogsgevaar ) en op verzoek van de prins werd besloten de reis van Heidelberg naar Holland niet over land, maar over zee te maken. In Emden, waar twee oorlogsschepen gereedlagen, werden de aanstaande bruid en haar begeleiders opgewacht om het gezelschap, onder geleide van Philips van Marnix van Sint-Aldegonde, naar Brielle te vervoeren. Op 7 juni 1575 lieten de schepen voor Brielle het anker vallen. Daar werden Marnix en Charlotte met de feestelijk versierde 'roeibarge' van de stad afgehaald en brachten de roeiers het gezelschap naar de Brielse haven. Onder grote belangstelling, begeleid door kanonschoten en vrolijk klokkenspel, werd Charlotte met grote plechtigheid ontvangen door Willem van Oranje, die vijf dagen later haar prins-gemaal zou worden.

Te Briel is sy gecomen
Al met triumphe groot;
Die burgers hebben 't vernomen
Men schoot soo menigen schoot,
De Prins te vromen (vreugde).
Men nam haar bij der hant,
Men hiet haar wellecomen
Al in des prinsen lant. [6]



De huwelijksvoltrekking


  Voorafgaand aan het kerkelijke huwelijk werd op 7 juni 1575 het huwelijkscontract getekend. De verklaring van de vijf predikanten waarin bepaald werd dat het huwelijk geldig zou zijn, werd op 11 juni ondertekend. De dag daarop, op 12 juni om 4 uur 's middags, vond de trouwceremonie plaats in de Brielse Catharijnekerk. Daar werd het huwelijk van 'Syne Excellencie de Prince' en 'Princesse madame du Bourbon' ingezegend door Willems hofprediker Jean Taffin. Over de huwelijksvoltrekking an sich is niets bekend. De dienst die aan de bruiloft voorafging verliep hoogstwaarschijnlijk volgens het gebruikelijke patroon: de preek, het lezen van de inzetting van het huwelijk, en de vraag (toch niet geheel retorisch in dit geval) of er iemand bezwaar maakte.

  Op een gefantaseerde afbeelding die bijna twee eeuwen later van de verbintenis gemaakt werd, zien we het echtpaar voor de kansel met op enige afstand daaromheen het gezelschap dat hen begeleidde. Het bruidspaar is gekleed naar de mode van de tijd waarin ze trouwden: plooikraag en pofbroek tot aan de knieën voor de heren en wijduitstaande rok tot op de grond voor de dames. De sleep, of sluier van de 'bruidsjurk' wordt opgehouden door een bruidsjonker; misschien was dit de toen 8-jarige Maurits,[7] zoon van Willem van Oranje geweest. Misschien, want eigenlijk weten we bijna niets zeker over deze zo belangrijke Brielse gebeurtenis.[8]



Het huwelijksdiner


  Maar: 'Gelukkig', aldus Been, 'bestaat nog de rekening van den burgemeester Thesaurier Cornelis Jacobse', waaruit blijkt dat er wel tijd werd genomen voor een huwelijksdiner. De zakelijk opsomming van de uitgaven die er gemaakt zijn voor de catering van het trouwfeest, herschreef Johan Been op komieke wijze: dat 'voor de bruiloft te Delft twee kalveren gekocht zijn en de vrouw van koster Johan Gerritse den boer op ging, om daar voor 4 pond hoenders en speenvarkens te kopen. Van Cornelis Maertense te Geervliet kocht men een os, in Goeree konijnen. Men ziet: er was geen overdaad en wel moest men deze streken aflopen, om in die vleesloze tijden wat eetbaars voor de vorstelijke plechtigheid te vergaren'.
   Weer andere rekeningen vermelden nog dat de Prins zijn eigen kok met keukenhulp had laten komen en hoe de prins beschermd werd door zijn eigen hellebaardier die bij Jan Gerritse in het 'Gulden Schilt' het nodige 'verteert' had. Daarnaast waren er ook onkosten gemaakt door de 'schiptimmerman Dirrick voor het optuigen van de roeibarge'. De verblijfskosten werden verhoogd met de turf 'die naar de 'Logementen van de Prins en de Prinses gedroogen sijn'. Voor het Brielse feest staat een rekening voor het bier voor de klokkenluiders genoteerd, een rekening voor overige dranken werd niet gedeclareerd. 'Toch', aldus Johan Been, 'had men het niet nagelaten een vuurtje te stoken voor de pasgehuwden. Want, wat was een Oranjefeest zonder dat de teertonnen vlamden? Bij Lenairt Reijersse had de stad voor 18 grooten aan pek en teer laten halen, en in den rossen gloed van dit hoog oplaaiende vuur tekende zich de feestvreugde der Briellenaars tegen den nachthemel af, waarin het licht van dien onvergetelijke Junidag nog niet verstorven was.'[9] Of de Prins en Prinses de zon in Brielle hebben zien ondergaan, is niet bekend, het eigenlijke bruiloftsfeest moest nog gevierd worden en dat werd de volgende dag op maandag 13 juni in Dordrecht gedaan.


Het Brielse glas in loodraam van Willem en Charlotte





   Bijna drie en halve eeuw later, in 1922, werd ter gelegenheid van het 350-jarige herdenkingsfeest van de inneming van Den Briel in de Catharijnekerk een glas in loodraam geplaatst ter herinnering aan het feit dat in deze kerk Willem van Oranje en Charlotte de Bourbon in 1575 trouwden. Stilstaand bij het glas in loodraam, 'het zogenaamde Oranjeraam' vertelt vrijwel iedere rondleider over de schotwond van Willem van Oranje en hoe hij dagenlang verpleegd werd door zijn vrouw Charlotte en dat zij daarvan zo vermoeid raakte dat zij kort na de genezing van de Prins, van uitputting overleed.

  Tijdens de rondleiding op die heugelijke 1 april dag van 1922, waarbij de voltallige koninklijke familie aanwezig was, kreeg Johan Been de eer zich over de toen bijna 13-jarige prinses Juliana te ontfermen. De opdracht luidde: haar zoveel mogelijk over de Brielse geschiedenis te vertellen. Die rol zal de pedagogisch sensitieve Johan Been met verve vervuld hebben. In de kerk aangekomen wist hij ook hier als geen ander te vertellen over de historische afbeeldingen op de kerkramen. Maar met het prinsesje aangekomen bij het nieuwe Oranjeglas zal de jeugdboekenschrijver zich waarschijnlijk plotseling gerealiseerd hebben dat hij nu net even niet meer over voldoende tijd beschikte om aan haar het verhaal over Jean Jaureguy en het geloste schot op haar stamvader uit de doeken te doen.[10]



noten:

  • 1) Johan Been, 'Een vorstelijk huwelijk', blz. 118, In: Brielsche Tafereelen, (niet als handelseditie verschenen), gepubliceerd op de website: Johan Been.
  • 2) J. Klok, In:Spiegel der Historie, No.6, dec.1966, 'Een vorstenhuwelijk in oorlogstijd', pag. 226-231.
  • 3) Bekende versregel uit het gedicht 'Het huwelijk' van Willem Elschot (1882-1960).
  • 4) Johan Been, idem als noot 1).
  • 5) J.Klok, idem als noot 2).
  • 6) overgenomen uit Ruth Putnam: Willem de Zwijger,Prins van Oranje. Bew. uit het Engels door D.C. Nijhoff, 1910.
  • 7) Prins Maurits van Nassau (1567-1625) zoon van Willem van Oranje en Anna van Saksen.
  • 8) Naar tekening van Jacobus Buys(1724-1801)overgezet in etsvorm door Reinier Vinkeles (1741-1816), info: Atlas van Stolk. De afbeelding komt voor in: Geschiedenissen der Vereenigden Nederlanden voor de vaderlandsche jeugd , deel V.
  • 9) idem als noot 1 en noot 2).
  • 10) Een dag met de Koninklijke Familie , Johan Been, 1922.